Մանրամասն որոնում (արխիվ)
15.11.2024
 
ԱՄՆ-ի նախագահական ընտրություններում Դոնալդ Թրամփի հաղթանակը չի փոխի վերաբերմունքը ուկրաինական ճգնաժամի նկատմամբ՝ հայտարարել է ՌԴ արտգործնախարար Սերգեյ Լավրովը։ «Վաշինգտոնի սկզբունքային վերաբերմունքը ուկրաինական և նույնիսկ եվրոպական հարցերի նկատմամբ չի փոխվի այն առումով, որ Վաշինգտոնը միշտ կձգտի իր վերահսկողության տակ պահել այն ամենը, ինչ տեղի է ունենում ՆԱՏՕ-ամերձ և բուն ՆԱՏՕ-ի տարածքում»,- ընդգծել է նա։               
 
Նորություններ » Հայ­կա­կան ճար­տա­րա­պե­տու­թ­յան պատ­մու­թ­յան չգե­րա­զանց­ված և հո­յա­կերտ տա­ճա­րը

Հայ­կա­կան ճար­տա­րա­պե­տու­թ­յան պատ­մու­թ­յան չգե­րա­զանց­ված և հո­յա­կերտ տա­ճա­րը

Հայ­կա­կան ճար­տա­րա­պե­տու­թ­յան պատ­մու­թ­յան չգե­րա­զանց­ված և հո­յա­կերտ տա­ճա­րը
22.05.2020 | 00:08
ՈՒ­շագ­րավ է, որ Զվարթ­նո­ցի շի­նա­րա­րու­թյու­նը շա­րու­նակ­վել է ան­գամ Ներ­սե­սի բա­ցա­կա­յու­թյան ժա­մա­նակ։ Այդ վեց տա­րում Ներ­սե­սի պա­հան­ջով աշ­խա­տան­քը ղե­կա­վա­րել է իր տե­ղա­պահ Ա­նաս­տաս Ա­կո­ռե­ցին (Ներ­սե­սին հա­ջոր­դած կա­թո­ղի­կո­սը), ո­րին ա­մեն կերպ օ­ժան­դա­կել է Թեո­դո­րոս Ռշ­տու­նին։ Մի հան­գա­մանք, որ լիո­վին ժխ­տում է այն տե­սա­կե­տը, թե Զվարթ­նո­ցը ի սկզ­բա­նե հիմ­նադր­վել էր որ­պես «քաղ­կե­դո­նա­կան կենտ­րոն», քան­զի Ռշ­տու­նին, լի­նե­լով ազ­գա­յին ե­կե­ղե­ցու ջերմ պաշտ­պան, պար­զա­պես չէր ա­ջակ­ցի նման կա­ռույ­ցի շի­նա­րա­րու­թյա­նը։ Սե­բեո­սի և մնա­ցած բո­լոր պատ­միչ­նե­րի գոր­ծե­րում նույն­պես չկա ան­գամ հե­ռա­վոր ակ­նարկ Զվարթ­նո­ցը որ­պես քաղ­կե­դո­նա­կան տա­ճար կա­ռու­ցե­լու վե­րա­բե­րյալ։
Այլևս հույս չու­նե­նա­լով Բյու­զան­դիա­յի կող­մից որևէ պաշտ­պա­նու­թյան, հա­յե­րը կր­կին ա­րաբ­նե­րին հպա­տա­կու­թյուն են հայտ­նում։ ՈՒ­շագ­րավ է, որ Ներ­սեսն այս ան­գամ միա­նում է հայ նա­խա­րար­նե­րին և Մուա­վիա­յին խնդ­րում է վե­րա­կանգ­նել Թեո­դո­րոս Ռշ­տու­նու կն­քած պայ­մա­նա­գի­րը և Հա­յաս­տա­նի իշ­խան կար­գել Գրի­գոր Մա­մի­կո­նյա­նին։ Նրա այս քայ­լը վկա­յում է, որ նա իր ո­րո­շում­նե­րը միշտ կա­յաց­րել է ոչ թե ի սեր և հնա­զան­դու­թյուն Բյու­զան­դիա­յի, այլ ի պաշտ­պա­նու­թյուն Հա­յաս­տա­նի։
Հա­յաս­տան վե­րա­դառ­նա­լուց հե­տո Ներ­սե­սը եր­կար չի ապ­րում. ա­վար­տում է իր չք­նա­ղա­կերտ կա­ռուց­ված­քը և 662 թ. մա­հա­նում է՝ թաղ­վե­լով, ինչ­պես Դրաս­խա­նա­կերտ­ցին է վկա­յում, Զվարթ­նո­ցի հյու­սի­սա­յին կող­մում կա­ռուց­ված շի­րի­մում. «զոր իւ­րո­վի իսկ յօ­րի­նեալ էր»։ Ցա­վոք, պե­ղում­նե­րի ժա­մա­նակ Ներ­սե­սի դամ­բա­րա­նը չի հայտ­նա­բեր­վել։ Բա­ցառ­ված չէ, որ հե­տա­գա­յում, երբ Հա­յաս­տա­նը ոտ­նա­կոխ է ե­ղել օ­տար ա­վա­զա­կա­բա­րո ցե­ղե­րի կող­մից, այդ նշա­նա­վոր շի­րի­մը քա­րու­քանդ է ար­վել՝ այն­տեղ հարս­տու­թյուն ո­րո­նե­լու նպա­տա­կով։ Վար­դա­պետ Խա­չիկ Դա­դյա­նը, ո­րը 1900-1907 թթ. նա­խա­ձեռ­նել է Զվարթ­նո­ցի պե­ղում­նե­րը, այդ մա­սին գրում է. «Ջրին մո­տե­նա­լու ժա­մա­նակ դուրս ե­կավ գե­րեզ­մա­նի տա­պա­նա­քա­րի կտոր, մի ե­րե­սը կա­մա­րա­զարդ քան­դակ­նե­րով, մյու­սը՝ ծա­ղիկ­նե­րով։ Երևում է, որ տա­պա­նա­քա­րի ե­րե­սը հագց­րած է ե­ղել մար­մա­րից ար­ձա­նագ­րու­թյուն։ Տա­պա­նի տակ ջր­հո­րից խառ­նի­խուռն հան­վե­ցին և մարդ­կա­յին կմախ­քի մա­սեր»։ Ըստ նրա՝ դրանք ե­ղել են Ներ­սես կա­թո­ղի­կո­սի դամ­բա­րա­նի մնա­ցորդ­նե­րը, որ քան­դել են ա­րաբ­նե­րը և լց­րել ջր­հո­րը։
Ե՞րբ է կա­ռուց­վել։
Ցա­վոք, տա­ճա­րի շի­նա­րա­րու­թյան սկզ­բի և ա­վար­տի մա­սին հա­վաս­տի ոչ մի տե­ղե­կու­թյուն չի պահ­պան­վել։ Չի հայտ­նա­բեր­վել նաև Զվարթ­նո­ցի շի­նա­րա­րա­կան թվագր­ված ար­ձա­նագ­րու­թյու­նը։ ՈՒս­տի այս հար­ցը պար­զե­լու հա­մար մնում է վեր­լու­ծել զա­նա­զան պատ­միչ­նե­րի գոր­ծե­րում հան­դի­պող տե­ղե­կու­թյուն­նե­րը և հա­մադ­րել պատ­մա­կան ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րը։
Ըստ տա­ճա­րի շի­նա­րա­րու­թյան ժա­մա­նա­կա­կից պատ­միչ Սե­բեո­սի և Հով­հան­նես կա­թո­ղի­կո­սի հա­ղոր­դած տե­ղե­կու­թյուն­նե­րի՝ Զվարթ­նո­ցի շի­նա­րա­րու­թյու­նը սկս­վել է 644 թ. և ա­վարտ­վել 652 թ. վեր­ջե­րին՝ տևե­լով 8 տա­րի։ Ե­թե հաշ­վի առ­նենք, որ մինչև Զվարթ­նո­ցի կա­ռու­ցու­մը Ներ­սե­սը կա­ռու­ցել է եր­կու ե­կե­ղե­ցի (Դվի­նում և Խոր վի­րա­պում), ո­րոնք որ­քան էլ հա­մեստ չա­փեր ու­նե­նա­յին, ժա­մա­նակ էին պա­հան­ջում, և Զվարթ­նո­ցի նման հս­կա­յա­ծա­վալ շի­նա­րա­րու­թյուն սկ­սե­լու հա­մար երկ­րում շատ թե քիչ խա­ղա­ղու­թյուն էր պա­հանջ­վում, ա­պա շատ հնա­րա­վոր է՝ հենց այդ թվին էլ սկս­վել է շի­նա­րա­րու­թյու­նը։ Ինչ վե­րա­բե­րում է ա­վար­տին, Մով­սես Կա­ղան­կատ­վա­ցին հա­ղոր­դում է, որ Ներ­սե­սը Կոս­տան­դին կայ­սե­րը հրա­վի­րել է Զվարթ­նո­ցի օծ­ման հան­դե­սին, և վեր­ջինս այն­քան է հա­վա­նել այն, որ հրա­մա­յել է ճար­տա­րա­պե­տին իր հետ Պո­լիս գնալ՝ իր պա­լա­տի մեջ նույ­նան­ման ե­կե­ղե­ցի կա­ռու­ցե­լու։ Իսկ սա նշա­նա­կում է, որ 652 թ., երբ Կոս­տան­դին կայս­րը ե­կել է Հա­յաս­տան, Զվարթ­նո­ցը օծ­մա­նը պատ­րաստ է ե­ղել, քան­զի կայ­սեր՝ Հա­յաս­տան գա­լու մեկ այլ դեպք չի հի­շա­տակ­վում։ Բա­ցի այդ, պատ­մա­կան ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րը վկա­յում են, որ ե­թե Կոս­տան­դին կայս­րը Ներ­սե­սի՝ Հա­յաս­տան վե­րա­դառ­նա­լուց հե­տո կր­կին Հա­յաս­տան գար, կգար ոչ թե նրա ե­կե­ղե­ցին շնոր­հա­վո­րե­լու, այլ ընդ­հա­կա­ռա­կը, Ներ­սե­սին և իր ժո­ղովր­դին խս­տիվ պատ­ժե­լու, ո­րով­հետև Ներ­սե­սը, Տայ­քից վե­րա­դառ­նա­լուց հե­տո նա­խա­րար­նե­րի հետ հա­մա­ձայ­նե­լով, Հա­յաս­տա­նը բյու­զան­դա­կան կայս­րու­թյան հպա­տա­կու­թյու­նից հա­նե­լով՝ ա­րա­բա­կան իշ­խա­նու­թյան տակ էր դրել։ Իսկ Սե­բեո­սի հա­ղոր­դած այն տե­ղե­կու­թյու­նը, թե Տայ­քից վե­րա­դառ­նա­լուց հե­տո է Ներ­սեսն ա­վար­տել ե­կե­ղե­ցու շի­նա­րա­րու­թյու­նը, հա­վա­նա­բար վե­րա­բե­րում է թե­րի մնա­ցած շր­ջա­կա շի­նու­թյուն­նե­րին, ո­րոնք շա­րու­նակ­վել են թե՛ Ներ­սե­սի բա­ցա­կա­յու­թյան ժա­մա­նակ և թե՛ նրա վե­րա­դար­ձից հե­տո մինչև մահ։ Հով­հան­նես կա­թո­ղի­կո­սը նույն­պես հա­ղոր­դոմ է, որ Ներ­սե­սի հե­ռա­նա­լուց հե­տո նրա հանձ­նա­րա­րու­թյամբ շի­նա­րա­րու­թյու­նը շա­րու­նա­կել է նրա սե­նե­կա­պետ Ա­նաս­տաս Ա­կո­ռե­ցին՝ ընդ­հուպ մինչև Ներ­սե­սի վե­րա­դար­ձը, այդ­պես էլ չկա­րո­ղա­նա­լով ա­վար­տին հասց­նել շի­նա­րա­րու­թյու­նը։ Ա­մե­նայն հա­վա­նա­կա­նու­թյամբ, այս տե­ղե­կու­թյու­նը նույն­պես շր­ջա­կա շի­նու­թյուն­նե­րի մա­սին է, քան­զի, ինչ­պես վե­րը նշ­վեց, կայս­րը ճար­տա­րա­պե­տին իր հետ տա­նում է Կ. Պո­լիս։ ՈՒս­տի ինչ­պե՞ս կա­րող էր Ա­նաս­տա­սը նման մեծ գոր­ծը գլուխ բե­րել ա­ռանց ճար­տա­րա­պե­տի։ Եվ հե­տո, Զվարթ­նո­ցի տա­ճա­րը և շր­ջա­կա շի­նու­թյուն­նե­րի մեծ մա­սը ո­ճի և ճա­շա­կի տե­սա­կե­տից մե­ծա­պես տար­բեր­վում են ի­րա­րից։ Ով ար­վես­տա­գե­տի աչ­քով է դի­տում, ան­մի­ջա­պես նկա­տում է, որ տա­ճա­րի ա­մեն մի քա­րի վրա ա­ռանձ­նա­պես դրոշմ­ված են Ներ­սե­սի հա­տուկ ճա­շա­կը և ճար­տա­րա­պե­տա­կան ու գե­ղար­վես­տա­կան հմ­տու­թյամբ օժտ­ված ղե­կա­վա­րի շնորհ­քը, մինչ­դեռ այդ շնորհ­քից զուրկ էր Ա­նաս­տա­սը։ Ներ­սե­սի բա­ցա­կա­յու­թյան ժա­մա­նակ Ա­կո­ռե­ցին չէր կա­րող նաև Զվարթ­նո­ցի նման հս­կա­յա­կան գու­մար­ներ պա­հան­ջող շեն­քի հա­մար նյու­թա­կան մի­ջոց­ներ հայ­թայ­թել, երբ նկա­տի առ­նենք, որ հա­յոց կա­թո­ղի­կոս­նե­րի նյու­թա­կան աղ­բյու­րը ժո­ղո­վուրդն է, իսկ ժո­ղո­վուր­դը այդ ժա­մա­նակ լրիվ հյուծ­ված էր, իսկ Ներ­սե­սը հեռ­վից բնավ չէր կա­րող ազ­դել ժո­ղովր­դի վրա, քա­նի որ ան­գամ կա­թո­ղի­կո­սա­կան հե­ղի­նա­կո­ւթյունն էր մա­սամբ կորս­ված։ Ի դեպ, ըստ Կա­ղան­կատ­վա­ցու՝ Զվարթ­նո­ցի տա­ճա­րը կա­ռուց­վել է կայ­սեր ֆի­նան­սա­կան ա­ջակ­ցու­թյամբ։
Ո՞վ է ե­ղել ճար­տա­րա­պե­տը։
Զվարթ­նո­ցի տա­ճա­րի գլ­խա­վոր ճար­տա­րա­պե­տի մա­սին պատ­մու­թյու­նը նույն­պես լռում է։ Բայց դա միայն ա­ռա­ջին հա­յաց­քից։ Երբ պատ­միչ­նե­րի կցկ­տուր տե­ղե­կու­թյուն­ներն ի մի ենք բե­րում և վեր­լու­ծում, կար­ծես գտ­նում ենք հար­ցի պա­տաս­խա­նը։ Ներ­սես կա­թո­ղի­կո­սը Խոր վի­րա­պի, Դվի­նի, Զվարթ­նո­ցի, Իշ­խա­նի ե­կե­ղե­ցի­նե­րի կա­ռու­ցու­մից և Վա­ղար­շա­պա­տի կա­թո­ղի­կեում ո­րոշ աշ­խա­տանք­ներ կա­տա­րե­լուց բա­ցի՝ կա­ռու­ցել է նաև Վա­ղար­շա­կեր­տի, Բա­գա­վա­նի և Գառ­նիի ե­կե­ղե­ցի­նե­րը, ընդ ո­րում ա­ռա­ջին եր­կու­սի կա­ռու­ցու­մը նա ղե­կա­վա­րել է դեռևս Տա­յոց ե­պիս­կո­պոս ե­ղած ժա­մա­նակ և իր ե­ռան­դուն շի­նա­րա­րա­կան գոր­ծու­նեու­թյան շնոր­հիվ, ըստ մի շարք վեր­լու­ծա­բան­նե­րի, ար­ժա­նա­ցել Շի­նող կամ Շի­նա­րար մա­կան­վա­նը։ Բայց չէ՞ որ քիչ չեն ե­ղել հայ հոգևո­րա­կան­ներ և աշ­խար­հա­կան­ներ, ով­քեր մի քա­նի ե­կե­ղե­ցի­ներ կամ վան­քեր են շի­նել, բայց նման մա­կան­վան չեն ար­ժա­նա­ցել։ Եվ այս­տեղ օգ­նու­թյան է գա­լիս «շի­նող» բա­ռի ստու­գա­բա­նու­թյու­նը. այն բա­ցի ընդ­հան­րա­պես «շի­նա­րար» կամ «շի­նել տվող» ի­մաս­տից, հին հա­յե­րե­նում ու­նե­ցել է նաև հու­նա­րեն «դե­միուրգ»-ի, այն է՝ ճար­տա­րա­պետ վար­պե­տի ի­մաստ։ Բա­ցի այդ՝ Դրաս­խա­նա­կերտ­ցին գրում է. «Ներ­սե­սը հիմ­նում է Ա­ռա­պա­րի Ս. Գրի­գոր ե­կե­ղե­ցին՝ ինքն ստանձ­նե­լով վար­պե­տի, ճար­տա­րա­պե­տի գոր­ծը մի գե­ղե­ցիկ մո­լու­թյամբ՝ հան­դի­սա­նա­լով ճար­տա­րա­պետ ի Քրիս­տոս»։ Ներ­սե­սը կա­ռու­ցել է ե­կե­ղե­ցին և սյու­նե­րի խո­յակ­նե­րի վրա դրել իր ան­վան տա­ռե­րը (մո­նոգ­րամ­նե­րը), ո­րոնք կար­դաց­վում են՝ Ներ­սե­սի և կա­թո­ղի­կո­սի, իսկ Զվարթ­նո­ցի ճա­կա­տին հու­նա­րեն փո­րագ­րել տվել իր ա­նու­նը՝ ա­ռանց «կա­թո­ղի­կոս» տիտ­ղո­սի. «Ներ­սեսն է շի­նել, հի­շե­ցե՛ք»։ Նա սա ա­րել է ճար­տա­րա­պետ­նե­րի հա­մար ըն­դուն­ված ար­ձա­նագ­րա­կան շաբ­լո­նի հա­մա­ձայն։ Այն, որ Ներ­սե­սը հե­ռու չի ե­ղել ճար­տա­րա­պե­տա­կան ար­վես­տից, վկա­յում է նաև Դրաս­խա­նա­կերտ­ցու փոք­րիկ մեկ այլ հի­շա­տա­կու­թյուն, ըստ ո­րի Ներ­սե­սը թաղ­վել է Զվարթ­նո­ցի հյու­սի­սա­յին կող­մում կա­ռուց­ված մի շի­րի­մում, «զոր իւ­րո­վի իսկ յօ­րի­նեալ էր»։
Այս ա­մե­նից կա­րե­լի է եզ­րա­կաց­նել, որ Զվարթ­նո­ցի վրա հենց Ներ­սես կա­թո­ղի­կոսն է վար­պե­տու­թյուն ա­րել՝ գլ­խա­վոր ճար­տա­րա­պե­տը հան­դի­սա­նա­լով։ Բայց պետք է նշել, որ նա ոչ թե ըն­դօ­րի­նա­կել է ար­դեն գո­յու­թյուն ու­նե­ցող բո­լո­րակ շեն­քե­րը, ո­րոնք նա տե­սել և ու­շա­դիր կեր­պով ու­սում­նա­սի­րել է իր շր­ջա­գա­յու­թյուն­նե­րի ըն­թաց­քում դեռևս զին­վո­րա­կան ե­ղած ժա­մա­նակ, այլ մշա­կել մի տիպ՝ իր կոն­ստ­րուկ­տիվ տար­րե­րով, որ մինչ այդ ան­ծա­նոթ էր հայ­կա­կան ճար­տա­րա­պե­տու­թյա­նը, բայց, որ գլ­խա­վորն է, ոչ միայն պահ­պա­նել է հայ­կա­կան ոճն իր բո­լոր հատ­կան­շա­կան կող­մե­րով, այլև հասց­րել այն մո­նու­մեն­տա­լու­թյան բարձր աս­տի­ճա­նին։
Ե՞րբ է քանդ­վել։
Տա­ճա­րի կոր­ծան­ման հար­ցը նույն­պես ա­ռեղծ­վա­ծա­յին է։ Պատ­միչ­նե­րի մոտ այդ մա­սին ոչ մի հս­տակ հի­շա­տա­կու­թյուն չկա։ Հայտ­նի է միայն, որ Զվարթ­նոցր կան­գուն է ե­ղել մինչև X դա­րի 30-ա­կան թթ. քան­զի Դրաս­խա­նա­կերտ­ցին, որն իր պատ­մու­թյու­նը հասց­րել է մինչև 924 թ., իսկ Թով­մա Արծ­րու­նին՝ մինչև 930 թ., տա­ճա­րի կոր­ծան­ման մա­սին ո­չինչ չեն հի­շա­տա­կել։ Ի դեպ, Բա­նա­յի ե­կե­ղե­ցին, ո­րը կա­ռուց­վել է Վրաս­տա­նում 10-րդ դա­րում, շատ նման է Զվարթ­նո­ցի տա­ճա­րին: Ըստ երևույ­թին՝ Բա­նա­յի ճար­տա­րա­պե­տը տե­սել է Զվարթ­նո­ցը կան­գուն վի­ճա­կում, ինչն էլ վճ­ռա­կան դեր է խա­ղա­ցել Բա­նա­յի ճար­տա­րա­պե­տա­կան հո­րին­ված­քի մշակ­ման ժա­մա­նակ։
Տա­ճա­րի կոր­ծան­մա­նը վե­րա­բե­րող ա­ռա­ջին տե­ղե­կու­թյա­նը հան­դի­պում ենք Ա­սո­ղի­կի մոտ, ո­րը հայտ­նում է, որ 1000 թ. Զվարթ­նոցն ար­դեն կոր­ծան­ված ե­կե­ղե­ցի էր («որ էր փլեալ և կոր­ծա­նեալ)։ Կի­րա­կոս Գան­ձա­կե­ցին այս մա­սին գրում է. «…շի­նեաց և զսուրբն Գրի­գոր, զզար­մա­ցու­ցիչն տե­սո­ղաց, որ յե­տոյ ա­ւե­րե­ցաւ ի Տաճ­կաց»։ Մխի­թար Այ­րի­վա­նե­ցին ա­վեր­ման պատ­ճա­ռը նույն­պես վե­րագ­րում է ա­րաբ­նե­րին՝ «քա­կե­ցաւ ի Տաճ­կաց»։ Այս եր­կու ի­րա­րա­մերժ տե­ղե­կու­թյուն­նե­րի («փլեալ և կոր­ծա­նեալ» և «ա­ւե­րե­ցաւ ի տաճ­կաց») վրա հեն­վե­լով՝ ու­սում­նա­սի­րող­նե­րը տա­ճա­րի կոր­ծան­ման տար­բեր վար­կած­ներ են աոաջ քա­շում. ո­մանք են­թադ­րում են, որ տա­ճա­րը փլուզ­վել է երկ­րա­շար­ժից, իսկ մյուս­նե­րը կար­ծում են, որ այն ա­վեր­վել է ա­րաբ­նե­րի կող­մից։
Հատ­կան­շա­կան է, որ Զվարթ­նո­ցը դի­մա­ցել է այն­պի­սի աշ­խար­հա­վեր երկ­րա­շար­ժի, ինչ­պի­սին էր 893 թվա­կա­նի­նը, երբ շր­ջա­պա­տում մեծ թվով հու­շար­ձան­ներ կոր­ծան­վել են. հիմ­նա­հա­տակ փլ­վել է Դվի­նի կա­թո­ղի­կե ե­կե­ղե­ցին և այլևս չի վե­րա­կան­գն­վել։ Հիմ­նո­վին ա­վեր­վել է նաև հաստ պա­տեր ու­նե­ցող Դվի­նի միա­նավ բա­զի­լիկ տա­ճա­րը, և հա­յոց Գևորգ կա­թո­ղի­կո­սը, մնա­լով ա­նօթևան, տե­ղա­փոխ­վել է Զվարթ­նոց և այն­տեղ հաս­տա­տել իր բնա­կու­թյու­նը, քան­զի այն այդ ժա­մա­նակ շեն է ե­ղել և երկ­րա­շար­ժից չի վնաս­վել։ Մյուս կող­մից այն, որ ա­րաբ­նե­րը հայ­կա­կան նշա­նա­վոր վան­քե­րում կա­տա­րել են ա­վե­րա­ծու­թյուն­ներ, կո­ղոպ­տել ու հոր­դե­հել են, վկա­յում են մի շարք պատ­միչ­ներ։ Հր­դե­հի հետ­քեր ի­րոք ակն­հայտ են Զվարթ­նե­ցի պա­լա­տա­կան հա­մա­կա­ռույ­ցում և հատ­կա­պես նրա հա­րավ-արևե­լյան մա­սում, բայց ոչ բուն տա­ճա­րում։ Հա­վա­նա­բար հր­դե­հել և ա­վե­րել են Զվարթ­նո­ցի վան­քա­պա­տա­կան, քա­ղա­քա­ցիա­կան կա­ռուց­վածք­նե­րը։
Մ. Տեր-Մով­սի­սյա­նը և Թ. Թո­րա­մա­նյա­նը կար­ծում են, որ տա­ճա­րը քանդ­վել է կենտ­րո­նա­կան հատ­վա­ծից՝ բա­ժան­վե­լով չորս հա­վա­սար մա­սի։ Ճիշտ է, տա­ճա­րի հա­մե­մա­տա­բար ոչ մեծ բե­կոր­ներ և ա­ռան­ձին քա­րեր թափ­ված են ե­ղել չորս կող­մում, բայց այն հան­գա­ման­քը, որ ա­ռա­վել մեծ զանգ­ված­ներ ըն­կել են տա­ճա­րի արևմտյան, հա­րավ-արևմտյան և հա­րա­վա­յին կող­մե­րում, ո­րո­շա­կի վկա­յում են, որ հար­վա­ծը ե­ղել է հյու­սիս-արևել­քից և տա­ճա­րը հիմ­նա­կա­նում շրջ­վել է դե­պի հա­րավ-արևմուտք։ Այս և մի շարք այլ հան­գա­մանք­ներ հաշ­վի առ­նե­լով՝ Տ. Մա­րու­թյա­նը ա­ռաջ է քա­շում այն միտ­քը, թե ա­րաբ­նե­րը 10-րդ դա­րի վեր­ջին տա­րի­նե­րին պայ­թեց­րել են տա­ճա­րը, ո­րը մեծ քն­նա­դա­տու­թյան է են­թարկ­վում։ Ար­դյո՞ք ա­րաբ­նե­րը պայ­թեց­րել են տա­ճա­րը, թե՞ ոչ, չեմ կա­րող ա­սել, բայց այն, որ վա­ռո­դը հայտ­նա­բեր­վել է 9-րդ դա­րում, Չի­նաս­տա­նում և Եվ­րո­պա է մուտք գոր­ծել ա­րաբ­նե­րի մի­ջո­ցով, ան­վի­ճե­լի փաստ է։ Հնա­րա­վոր է, որ տա­ճա­րի կոր­ծան­ման հար­ցում եր­կու գոր­ծոնն էլ ի­րենց դե­րա­կա­տա­րումն են ու­նե­ցել. ժա­մա­նա­կին ա­րաբ­նե­րը ինչ-ինչ ձևե­րով թու­լաց­րել են տա­ճա­րի հիմ­քե­րը, իսկ երկ­րա­շար­ժը փլու­զել է այն։
Լյու­սյա Ա­ՌԱ­ՔԵ­ԼՅԱՆ
Դիտվել է՝ 24967

Հեղինակի նյութեր

Մեկնաբանություններ

ԲեռնելԲեռնել

Ասում են...

. .

Տարածաշրջանային

Համագործակցության նոր հնարավորություններ Կենտրոնական Ասիայի և Հարավային Կովկասի երկրների միջև

Համագործակցության նոր հնարավորություններ Կենտրոնական Ասիայի և Հարավային Կովկասի երկրների միջև

Բաքվում COP29 կլիմայական գագաթնաժողովի շրջանակում Ղազախստանը, Ուզբեկստանը և Ադրբեջանը համաձայնություն ձեռք բերեցին Եվրոպա մաքուր էներգիայի (the Green Road) արտադրության և փոխանցման միասնական համակարգ ստեղծելու շուրջ։ Այս ծրագիրը համագործակցության նոր հնարավորություններ է բացում Կենտրոնական Ասիայի և Հարավային Կովկասի երկրների միջև, հատկապես էներգետիկ համակարգերի ինտեգրման և եվրոպական շուկա կանաչ էներգիա մատակարարելու հուսալի ուղիների ստեղծման առումով:

Սոցցանցային գրառումներ

Ամեն ինչ շատ լավ է, բացի՝ բողոքավոր քաղաքացիներից
Ամեն ինչ շատ լավ է, բացի՝ բողոքավոր քաղաքացիներից

Բաժնի բոլոր նորությունները »

«Իրատես» թերթի արխիվից

Ինչո՞ւ ենք մենք հայրենիքը վիրտուալ սիրում
Ինչո՞ւ ենք մենք հայրենիքը վիրտուալ սիրում

Բաժնի բոլոր նորությունները »

Ծաղրանկարչի կսմիթ

Սե­փա­կա­նաշ­նորհ­ված պետ­բ­յու­ջե
Սե­փա­կա­նաշ­նորհ­ված պետ­բ­յու­ջե
2024 © Irates.am
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: Մեջբերումներ անելիս ակտիվ հղումը Irates.am-ին պարտադիր է: Կայքի հոդվածների մասնակի կամ ամբողջական հեռուստառադիոընթերցումն առանց Irates.am-ին հղման արգելվում է: Կայքում արտահայտված կարծիքները պարտադիր չէ, որ համընկնեն կայքի խմբագրության տեսակետին: Գովազդների բովանդակության համար կայքը պատասխանատվություն չի կրում: Էլեկտրոնային հասցե՝ info@irates.am
ԲաժանորդագրվելԳործընկերներՀետադարձ կապ
.